پیامبر (ص) و پژوهش
پیامبر (ص) و پژوهش، عنوان یادداشتی از برادر ارجمند جناب آقای دکتر موسی پور، سرپرست محترم معاونت پژوهش و فناوری است که در ادامه انتشار مقالات مخاطبان عزیز پورتال، توجه شما را به آن جلب می نماییم.
اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل دانشگاه فرهنگیان، همانند هفته های گذشته، همچنان با دریافت مقالات شما از طریق پست الکترونیک rodf1392@gmail.comبه انتشار موارد عمومی در ستون اندیشه ها و موارد تخصصی از طریق حوزه های ذیربط اقدام می نماید.
شایان ذکر است، علاقمندان به مباحث دانشگاه فرهنگیان می توانند، جهت درج مقالات، مطالب، یادداشت ها و نکاتی را که ارتباط مستقیم با این دانشگاه دارد، حداکثر طی 5 صفحه یا 2000 کلمه، برای این اداره کل ارسال نمایند.
اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل دانشگاه فرهنگیان
به نام آنکه تحقیق، حق از او یافت
پیامبر (ص) و پژوهش
امروز(14 دی ماه 1392) که برای شرکت در مراسم گرامیداشت پژوهشگران پردیس های دانشگاه فرهنگیان در استان قم آماده می شدم، بار دیگر ذهنم به فضای رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) و شهادت دو امام همام(ع) در هفته گذشته بازگشت و مرا با این پرسش مواجه ساخت: آیا در آنچه آن را پژوهش و گرامیداشت مقام پژوهشگران می نامیم، می توان شواهدی از پیروی پیامبر(ص) یافت؟ ـ که فرصت را مناسب دیدم و این پرسش را با پژوهشگران آن دیار هم طرح کردم تا پاسخ شان را دریافت داریم و از آن بهره بریم.
در اینکه پژوهش یکی از فعالیت های مهم دنیای جدید است و خیر فراوان برای این دنیا با خود داشته، کمتر تردید وجود دارد. بنای کنونی و تحول مستمر تمدن بشری ناشی از پژوهش قلمداد می شود. این فعالیت خیرآفرین حیات بشری، دارای مراحلی است و بر بنیاد اصولی به انجام می رسد. «پرسش» را نخستین گام «پژوهش» شمرده اند. وقتی پرسشی شکل می گیرد، «انگیزشی» در پی دارد که فرد برانگیخته با بکارگیری «روش» مناسب، به «دانش» دست می یابد و دستیابی به دانش است که «ارزش» می آفریند و بنیادی برای فناوری و مخصوصا «آموزش» فراهم می آورد؛ یعنی پرسش است که حرکت فرد را برای پژوهش (تلاش نظام مند برای یادگیری) سبب می شود و ذهن فرد را برای آموزش (تلاش نظام مند برای یاددهی) مهیا می سازد. چنین فهمی از پژوهش ـ آموزش در حیات امروزین آدمیان، منجر به این باور می شود که: پژوهش بدون آموزش، نامستمر و آموزش بدون پژوهش، نامؤثر است. این گونه نگاه ها به پژوهش و پیامدهای آن برای آنان که به تمامه با دنیای کنونی آمیخته اند، امری مجاز است؛ اما آیا در آن می توان نشانه ای یافت که پیروی از پیامبر(ص) هم محسوب شود؟ آیا در زبان پیامبر(ص) سخنی جاری شده است که بتوان آن را شاهدی و جوازی برای پژوهش و قدرشناسی از پژوهشگران قلمداد کرد؟ جستجوی من بدانجا رسید که با شما در میان می نهم ولی مایلم بدانم که آیا راه به درستی طی شده و استدلال معتبری فراهم آمده است؟
آنچه در واژگان مطرح در کلام پیامبر(ص) با معنای امروزین پژوهش انطباق دارد، «طلب علم» است. بر همین بنیاد این بیان پیامبر (ص) که می فرمایند: السُّؤالُ نِصفُ العِلم؛ «پرسش نیمى از دانش است» (کنزالعمّال: ۲۹۲۶۰)، یعنی در فرایند علم یابی، پرسش دارای نقش آغازین و اساسی و حائز ارزشی ویژه است. این آغاز، همان آغاز پژوهش است؛ زیرا پرسش است که شوق رسیدن به پاسخ را شعله ور می سازد و انگیزه عمل پژوهشگر محسوب می شود. همین پیام در فرمایش دیگر ایشان نیز، هویداست: العِلمُ خَزائنُ و مَفاتِیحُهُ السُّؤالُ، فَاسألُوا رَحِمَکُمُ اللّهُ فإنّهُ یُؤجَرُ أربَعةٌ: السائلُ، والمُتَکلِّمُ، والمُستَمِعُ، والُمحِبُّ لَهُم؛ یعنی «دانش گنجینه ای اسـت و کـلـید آن پرسش است؛ پس بپرسید، تا مشمول رحمت خدایتان گردید و چهار گروه شما اجر یابند: پرسشگر، پاسخگو، شنونده و دوستدار آنان» (تحف العقول:۴۱).
در کلام پیامبر(ص) آنجا که از «طالب علم» سخن به میان می آید، همان عمل کننده ای منظور است که امروزه «پژوهشگر» نامیده می شود. شأنی که پیامبر(ص) برای پژوهشگر قائل است، شانی والاست؛ چنانکه می فرمایند: إنَّ طـالِبَ العِلمِ تَـبسُطُ لَـهُ الـمَلائکَةُ أجـنِحَتَها وتَستَغفِرُ لَهُ؛ «فـرشتگان، بـال هاى خـود را براى جوینده دانش مى گسترانند و برایش آمرزش مىطلبند» (منتخب میزان الحکمة: ۳۹۸). این علم البته علم مفید است و جوینده آن، عمل خویش را بر بنیاد اخلاق استوار می سازد. چنین پژوهشگری قدم در راه رستگاری نهاده است و حاصل کوشش او دستیابی به بهشت است؛ چنانکه پیامبر(ص) به آن بشارت داده است: مَن کانَ فی طَلَبِ العِلمِ کانَتِ الجَنَّةُ فی طَلَبهِ؛ یعنی «هر کس در جستجوى دانش باشد، بهشت طالب اوست» (کنزالعمّال: ۲۸۸۴۲). این جستجوگر (پژوهشگر) در اهداف خود نیز، خیر می جوید.
پژوهشگران، خیرخواهان اجتماع هستند و عمل و اندیشه آنان در هستی، نقش مثبت دارد. همین ویژگی آنان است که به فرموده پیامبر(ص): طالِبُ العِلمِ طالِبُ الرَّحمَةِ، طالِبُ العِلمِ رُکنُ الإسلامِ، ویُعطى أجرَهُ مَعَ النَّبِیّینَ؛ «جویاى دانش، جویاى رحمت است، جوینده دانش رکن اسلام است و پاداشش با پیامبران داده مىشود» (منتخب میزان الحکمة: ۳۹۸). این بیان که جویای دانش، جویای رحمت است؛ آزادی در پژوهشگری را به ارمغان می آورد. در واقع، این پیامبر(ص) است که فرمان می دهد برای یافتن پاسخ پرسش های خود، کوشش نمایید. این پژوهشگری، به فرموده ایشان، دارای ارزش در هر دو جهان است: مَن طَلَبَ العِلمَ فهُوَ کالصّائمِ نَهارَهُ، القائمِ لَیلَةُ؛ «هر کس دانش بجوید، مانند کسى است که روز خود را به روزه گذراند و شبش را به عبادت» (منیه المرید: ۱۰۰).
حال پرسش این است که پیروی از پیامبر(ص) را تا چه میزان با پرسشگری و پژوهشگری آمیخته ساخته ایم؟ آیا چنان است که هر گاه در پایان هر نماز روزانه خویش که «السلام علیک أیها النبی» می گوییم و پیامبر(ص) را به طور مستقیم خطاب می کنیم، در مقابل ایشان شرمسار نشویم؟
منابع:
تحف العقول: ابومحمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی حلبی؛ به کوشش محمد ضمیری، قم: موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، 1389 ش.
کنزالعمّال فى سنن الأقوال و الأفعال: علاء الدین على متقى هندى؛ تحقیق و تصحیح شیخ بکرى حیانى و شیخ صفوة الصفا، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409ق.
منتخب میزان الحکمه: محمد محمدی ری شهری؛ قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1380 ش.
منیه المرید فی أدب المفید و المستفید: زین الدین بن علی العاملی (شهید ثانی).. تحقیق رضا مختاری. قم: مکتب الأعلام الاسلامی، 1409 ق 1368ش.
نعمت الله موسی پور